De onaffe transformatie van de ambigue figuur van de Zwaan

Kort essay over de symboliek van swan[remix] door Arthur Kok

Behalve een grote rol voor de muziek van Saint-Saëns’ Le Cygne, is er in swan[remix] ook veel ruimte voor de achterliggende symboliek van de zwaan. Bij Camille Saint-Saëns toont De Zwaan ons de vergankelijkheid, het onverstoorbare voortschrijden van de tijd. In de beroemde balletenscenering De stervende zwaan door de Russisch-Amerikaanse choreograaf Michel Fokine (1880-1942) wordt dit berustende natuurbeeld verruild voor een stervende zwaan. Met hun verbeeldingswijze staan de heren zeker niet alleen. De zwaan is een haast universeel romantisch symbool van licht, dood, transformatie, poëzie, schoonheid en melancholische passie. De voorstelling concentreert zich thematisch op de relatie van de ambigue figuur van de zwaan met de dood, in letterlijke en overdrachtelijke zin. Dit gaat terug op het thema van de ‘transformatie’, wat ook in mythes en volksverhalen terug te vinden is.

De Griekse oppergod Zeus koos bijvoorbeeld voor de gedaante van een zwaan om Leda te verleiden, hoewel de vogel rond de Middellandse Zee weinig voorkwam. Volgens Germaanse mythen en sprookjes konden sommige vrouwen of goddelijke wezens zich in een zwaan veranderen (zwanenjonkvrouwen). Bij het baden legden ze hun ‘zwanenhemd’ af en wie dat vond had ze in zijn macht. Van de Kelten is er het verhaal Children of Lyr, waarin een koning zijn kinderen verliest wanneer deze worden omgetoverd tot zwanen. Dit vertoont weer verwantschap met de Finse legende de Zwanen van Tuonela, waarin de zwaan de wateren van de onderwereld vertegenwoordigt.

Deze verbinding met de onderwereld wordt vaker gelegd. De transformerende zwaan slaat een brug tussen deze en gene werkelijkheid. In verschillende religies vervult de zwaan de rol van ‘psychopompos’, die de zielen van de gestorvenen veilig naar de onderwereld begeleidt. Hier komt ook het kinderliedje vandaan: “Zwarte zwanen, witte zwanen, wie gaat er mee naar Engeland varen?” Maar ook bij de zonnegod Helios verschijnt de zwaan als trekdier. Overdag reist Helios met een vurig paardenspan, ’s nachts vaart hij terug via de kosmische oceaan in zijn gouden schuit voortgetrokken door zwanen.

De reis naar de onderwereld is een zinnenbeeld van de symbolische dood die nodig is om tot verandering te komen en werkelijk te kunnen transformeren. De oude huid moet worden afgelegd om een nieuwe te kunnen laten groeien. De ervaring van zelfverlies die hiermee gepaard gaat wordt niet geheel onterecht met sterven vergeleken en het sterven wordt verbeeld door de zwaan. De beroemde ‘zwanenzang’ (iemands laatste belangrijke werk of uiting) gaat terug op de al bij Aeschylus (525-456 v.C.) genoemde voorspellende gave van de zwaan, die zijn dood voelt naderen en een klaagzang laat horen.

Bij de filosoof Georg Hegel (1770-1831) geeft deze aankondiging van de eigen dood door de zwanenzang aanleiding tot diepere bespiegelingen. Het beest zwijgt zijn hele leven, alleen op het moment van sterven slaakt hij één kreet, alsof hij plotseling zich van zichzelf gewaarwordt. Zijn gehele bestaan balt zich samen in dat ene moment, alsof hij wakker schrikt uit een bewusteloze slaap, om vervolgens direct te sterven. Alleen de mens, schrijft Hegel dan, kan de dood in de ogen zien zonder daaraan meteen te sterven. Het is onze gave, maar ook ons lot. Dat we de dood op momenten kunnen overwinnen, maakt ons nog niet onsterfelijk.

In de voorstelling is uiteindelijk één sprookje gekozen om het grotere verhaal te vertellen. De zes zwanen van de gebroeders Grimm. Dit sprookje gaat ook over transformatie, maar wat het bijzonder maakt is dat de transformatie net niet helemaal succesvol is. Er blijft een residu van het oude. Zo wordt swan[remix] een ode aan het altijd onzekere resultaat, het al te menselijke gevoel dat niets van wat wij doen ooit af is.

Lees ook het essay over de muziek van swan[remix].

Lees ook het essay over de artistieke inhoud van swan[remix].